Μίκης Θεοδωράκης

Η ομιλία του Μίκη Θεοδωράκη στους Δελφούς

Πολλά τα δεινά
κουδέν ανθρώπου δεινότερον πέλει
(Σοφοκλέους «Αντιγόνη»)

Οφείλω να ομολογήσω ότι δέχθηκα με μεγάλη δυσκολία να μιλήσω σ' αυτή την τόσο σημαντική σύνοδο και μπροστά σε τόσο επίσημα πρόσωπα, γιατί αντίθετα απ' ό,τι συνηθίζεται σ' αυτές τις περιπτώσεις, δεν θα μπορέσω να πω λόγια αισιόδοξα ούτε να διατυπώσω σκέψεις και προτάσεις θετικές. Κι αυτό γιατί κατέχομαι από βαθειά απαισιοδοξία για το μέλλον. Έπαψα πια να πιστεύω. Όμως επειδή σκέφτομαι ότι αυτό μπορεί να σας φανεί ωφέλιμο, αποφάσισα να προσθέσω μια φάλτσα νότα σ' αυτή την ομόθυμη και μεγαλοπρεπή συμφωνία που είμαι βέβαιος ότι θα χαρακτηρίζει τις ομιλίες που θα ακουστούν.
Έως χθες ακόμα ακολουθώντας το γενικό ρεύμα πίστευα κι εγώ ότι η Βία και ο Πόλεμος έχουν ως βασικές αιτίες οικονομικά συμφέροντα, θρησκευτικούς και εθνικούς φανατισμούς και άλλα παρόμοια.

Σήμερα πια είμαι βέβαιος ότι όλα αυτά στο βάθος δεν είναι παρά προσχήματα και ότι η βασική αιτία απ' όπου ξεκινά η δίψα για κατάκτηση και αίμα, βρίσκεται μέσα στον άνθρωπο. Με μια συμπληρωματική παρατήρηση: Ότι δηλαδή η αγριότητα αυξάνει όσο ο άνθρωπος γίνεται περισσότερο πολιτισμένος. Που σημαίνει ότι ο λεγόμενος πολιτισμός είναι ένα απλό ένδυμα για να σκεπάζει και να κρύβει τον αληθινό εαυτό μας, που παραμένει μέσα απ' τους αιώνες το ίδιο άγριος και τερατώδης.

Και για να γίνω περισσότερο κατανοητός, σας καλώ να συγκρίνουμε τις αγριότητες των άλλοτε αγρίων μ' αυτές των προχθεσινών, των χθεσινών και των σημερινών δήθεν πολιτισμένων. Υπάρχει άραγε μέσα σε όλη την ανθρώπινη ιστορία, αγριότητα που να ξεπερνά τις θηριωδίες του Ναζισμού; Και όμως την εποχή εκείνη η Γερμανία συγκαταλεγόταν ανάμεσα στα πλέον πολιτισμένα έθνη της εποχής. Με υψηλό επίπεδο μόρφωσης, πολιτισμού, κοινωνικής οργάνωσης, με χιλιάδες επιστήμονες, καλλιτέχνες, διανοούμενους, υπήρξε πρότυπο ανεπτυγμένης ανθρώπινης κοινωνίας. Και όμως απ' τη μια μέρα στην άλλη είδαμε τα εκατομμύρια αυτών των πολιτισμένων να ξεπερνούν σε βία και σε αγριότητα όλους τους άγριους όλων των εποχών, από την εποχή του Νεάντερνταλ, του Αττίλα, των Σταυροφόρων, των Κονκεστατόρ μέχρι των αγίων της Ιερής Εξέτασης.

Η εξήγηση-δικαιολογία υπήρξε ότι έπεσαν θύματα ενός παρανοϊκού. Όμως κι αυτός καυχιόταν ότι κάθε πρωί βουρτσίζει τα νύχια του, ότι είναι χορτοφάγος κι ότι λατρεύει τον Βάγκνερ. Δεν έχανε ούτε ένα Φεστιβάλ στο Μπαϋρόϊτ, όπου μάλιστα εφιλοξενείτο στο σπίτι του Βάγκνερ. Μήπως όμως και οι συμπατριώτες του δεν ήσαν ένθερμοι οπαδοί της κλασσικής μουσικής, σε σημείο που να σχηματίζουν στα στρατόπεδα συγκεντρώσεως μικρές συμφωνικές ορχήστρες από κρατούμενους, για να συνοδεύουν τους μελλοθάνατους στους τόπους θανατώσεων, όπως στην κρεμάλα, στον αποκεφαλισμό με τσεκούρι και -το πιο συνηθισμένο- στους θαλάμους αερίων;

Κι ας μη βαυκαλιζόμαστε ότι όλα αυτά τα έκαναν δήθεν μόνο τα Ες-Ες και η Γκεστάπο. Έζησα τη φρίκη εκείνης της εποχής και γνώρισα τα υπόγεια της Γκεστάπο, όπου ήσαν τακτοποιημένα τα όργανα των βασανισμών με γερμανική ακρίβεια και μπορώ να πω με λύπη -γιατί δεν θα ήθελα να στενοχωρήσω τους σύγχρονους Γερμανούς που ειλικρινά τους εκτιμώ- ότι για να γίνουν όλα αυτά, ήταν αναγκαία η συμμετοχή πολλών εκατομμυρίων πρώην πολιτισμένων και νυν αγρίων ανθρώπων, που αντλούσαν ηδονή από τον πόνο των άλλων και διψούσαν για αίμα πολύ περισσότερο και από τα άγρια θηρία της ζούγκλας.
Κι όμως σήμερα είμαι βέβαιος ότι δεν φταίνε αυτοί. Ή μάλλον φταίνε, όπως όλοι μας, γιατί γεννήθηκαν άνθρωποι και ως άνθρωποι κληρονόμησαν αυτή τη σχιζοφρένεια που φαίνεται ότι μας χαρακτηρίζει, δηλαδή από τη μια ο χαρακτήρας μας να μας οδηγεί προς τις κορυφές του πνεύματος και την αναζήτηση της Ελευθερίας, της Δημοκρατίας και της Ειρήνης κι από την άλλη αυτός ο ίδιος χαρακτήρας να μας μεταβάλλει από τη μια στιγμή στην άλλη σε άγρια θηρία.

Αυτό το φαινόμενο της πολιτισμένης Γερμανίας το έχουμε φυσικά δει και σε μια σειρά εξ ίσου πολιτισμένες χώρες όπως η Αρχαία Αθήνα, η Ρώμη, η Αγγλία, η Ισπανία, η Γαλλία και τόσες άλλες, όπου -για να μείνω στη χώρα μου- οι Αθηναίοι απ' τη μια μεριά έχτιζαν τους Παρθενώνες και την ίδια στιγμή έσφαζαν σαν άγρια ζώα όλους τους άρρενες κατοίκους της Μήλου για παραδειγματισμό.

Και φτάνουμε στο σήμερα. Και σας ρωτώ: Υπάρχει άραγε λαός με υψηλότερο επίπεδο ζωής από τις ΗΠΑ, με τα εκατομμύρια επιστήμονες, διανοούμενους, τεχνοκράτες, βιομηχάνους, τραπεζίτες κλπ. που όλοι μαζί να συνιστούν μια κοινωνία-πρότυπο ανάπτυξης και πολιτισμού; Με δυο λόγια ένας λαός που να τα έχει όλα και που συγχρόνως να διαθέτει τόση δύναμη και τόσο πλούτο, ώστε με μια και μόνη απόφαση να μπορεί να μεταβάλλει την ανθρωπότητα σε παράδεισο ή σε κόλαση; Τι θα στοίχιζε άραγε στην Αμερική να πλημμυρίσει με αγαθά την πεινασμένη Αφρική κατά κύριο λόγο και στη συνέχεια τους λαούς που υποφέρουν στη Λατινική Αμερική και στην Ασία; Και πρώτα και κύρια τα παιδιά που πεθαίνουν σαν μύγες από τις αρρώστιες και την πείνα; Και δεν μιλάω για φιλανθρωπία, που κι αυτό θα μπορούσε να γίνει, αλλά για μπίζνες, για επενδύσεις κεφαλαίων και για μια καλώς εννοούμενη οικονομική εκμετάλλευση. Αναφέρομαι σε μια εντελώς λογική και συμφέρουσα επιλογή. Σε μια βιομηχανία και σε ένα εμπόριο Ειρήνης, που είναι βέβαιο ότι θα έχει κέρδη σημαντικά, ενώ παράλληλα θα σκορπίζει στον κόσμο την ευτυχία.

Το ίδιο φυσικά ισχύει για τα πλούσια κράτη της Ευρώπης και ειδικά γι’ αυτά που στηρίζουν ένα μεγάλο μέρος της οικονομικής τους ανάπτυξης και ευεξίας στην πολεμική βιομηχανία.
Μας λένε ότι από την πώληση των όπλων τα κέρδη είναι πιο άμεσα και πιο σημαντικά. Ας το δεχτώ. Σκέφτηκαν όμως ποτέ όλα αυτά τα Κράτη - Έμποροί όπλων την περίπτωση μετατροπής της βιομηχανίας του Πολέμου σε βιομηχανία της Ειρήνης; Μπορεί τα κέρδη να μην είναι τόσο άμεσα και τόσο μεγάλα, όμως δεν σκέφτονται ότι με τον τρόπο αυτόν θα σώσουν εκατοντάδες εκατομμύρια συνανθρώπους μας από την υπανάπτυξη, την πείνα και τον θάνατο;

Και γιατί τάχα όλοι αυτοί οι σημερινοί πλούσιοι και πολιτισμένοι λαοί με επί κεφαλής τις ΗΠΑ δεν έκαναν τον κόπο ούτε καν να σκεφτούν το ενδεχόμενο μιας βιομηχανίας και ενός εμπορίου Ειρήνης; Είναι απλώς ένας οικονομικός υπολογισμός ή κάτι βαθύτερο; Μήπως δηλαδή το να έχεις πολεμική βιομηχανία, σημαίνει πέραν του οικονομικού κέρδους, ότι είσαι σε θέση να παράγεις βία και κυρίως να συντηρείς κολοσσιαίες δυνάμεις πολεμικής καταστροφής; Αρα μ' αυτόν τον τρόπο να ανήκεις στο κλαμπ των σαρκοφάγων, των δυνατών και των αγρίων; Να είσαι δηλαδή πιο κοντά στα άγρια ένστικτα, αυτά που χαρίζουν πιο μεγάλη, ως φαίνεται, ηδονή σ' αυτούς που μπορούν να τα κατέχουν, απ' ό,τι η πνευματική ακτινοβολία και η ανθρώπινη πλευρά μας που θεωρεί τον άνθρωπο δημιουργό ζωής και όχι όργανο θανάτου;

Την ώρα που σε απ’ ευθείας μετάδοση η ανθρωπότητα κρατώντας την αναπνοή της έβλεπε τους βιβλικούς βομβαρδισμούς της Βαγδάτης από την αμερικανική αεροπορία, ο κ. Ράμσφελντ, υπουργός αμύνης, αναφώνησε ευτυχής: «Να ένα υπέροχο θέαμα!», ως άλλος Νέρων. Κι εγώ, μια ασήμαντη κουκίδα μέσα στην άμμο των ασήμαντων ανθρώπων, χαρακτήρισα δημοσίως τον κ. Μπους ως ένα νέο Χίτλερ. Βέβαια η σύγκριση δεν ήταν επιτυχής, από την άποψη ότι ο Πρόεδρος Μπους συμβολίζει απλώς την κορυφή μιας τερατώδους βιομηχανίας θανάτου, που μέσα σε δυο χρόνια μετέβαλε μια χώρα σε σωρούς ερειπίων.

Να λοιπόν που εξήντα χρόνια μετά τον Δαίμονα Χίτλερ που μέσα σε τέσσερα χρόνια είχε την ευχαρίστηση να εξοντώσει 80 εκατομμύρια ανθρώπους, από τα οποία τα τριάντα και πλέον με βασανιστικό τρόπο, ξαναέρχεται στο προσκήνιο της ανθρωπότητας ένας νέος Δαίμονας του Πολέμου, απ' τη μια μεριά σκορπίζοντας τον θάνατο κι από την άλλη προσφέροντας σε εκατομμύρια ένστολους συμπατριώτες του την γνωστή μας πρωτόγονη ηδονή και βοηθώντας τους να βγάλουν στην επιφάνεια την θηριώδη πλευρά του εαυτού τους. Όλους αυτούς που αντλούν κτηνώδη ευχαρίστηση βλέποντας να σωριάζονται σε ερείπια πόλεις ολόκληρες και να φαντάζονται τα γυναικόπαιδα να βρίσκουν φριχτό θάνατο μέσα στις φλόγες και τα ερείπια. Είτε βλέποντας τις βιντεοκασέτες με τους βασανιστές γυμνών ανθρώπων που τους σέρνουν με λουράκια σαν σκυλιά πολιτισμένες κοπελίτσες, που όπως μαθαίνω, υπήρξαν ακόμα και Καθηγήτριες Πανεπιστημίων.

Να λοιπόν που μια ακόμα πολιτισμένη χώρα και ένας πολιτισμένος λαός μεταβάλλεται σε αγρίους που αντλούν ηδονή από τον πόνο των άλλων, διψούν για αίμα και χαίρονται για την κτηνωδία τους. Και μη μου πείτε ότι κι αυτοί είναι θύματα προπαγάνδας. Είναι απλώς άνθρωποι, όπως εγώ κι εσείς, μόνο που τους δόθηκε η ευκαιρία να βγάλουν στην επιφάνεια τον αιώνιο, όπως φαίνεται, εαυτό μας, που παραμένει το αγριότερο θηρίο απ’ όσα ο καλός Θεός έπλασε στη φύση.

Ίσως μια ελπίδα για το μέλλον του ανθρώπου να είναι ακριβώς αυτή η διαπίστωση που έκανα πιο πριν. Δηλαδή να αποφευχθεί να δίνονται τέτοιες ευκαιρίες στον άνθρωπο, ώστε τα άγρια ένστικτα να μην μπορούν να θριαμβεύσουν επάνω στο Καλό.

Από την μελέτη της ιστορίας έχει αποδειχθεί ότι βασική αιτία του Κακού είναι η υπερσυγκέντρωση δύναμης. Και θα ΄λεγα ότι βρίσκω φυσικό να βλέπουμε σήμερα αυτά τα φαινόμενα βίας, αν σκεφτούμε την τεράστια δύναμη καταστροφής που έχουν συσσωρεύσει σήμερα οι ΗΠΑ. Έτσι θα έλεγα ότι είναι αιχμάλωτοι της ίδιας τους της δύναμης.
Θα πρέπει να γίνει αντιληπτό και να καταγγελθεί ότι κάθε Κράτος που διατηρεί πολεμικές βιομηχανίες και ισχυρές στρατιωτικές δυνάμεις είναι δυνάμει υποψήφιο για εγκλήματα κατά της ανθρωπότητας, όπως έγινε στο παρελθόν και όπως γίνεται και σήμερα, ανεξάρτητα από τις δικαιολογίες που θα προβληθούν για να στηριχτούν οι απεχθείς του πράξεις.

Και ίσως το πιο εγκληματικό απ' όλα να είναι το γεγονός ότι με την προβολή της κτηνώδους δυνάμεως στο εσωτερικό της χώρας συμβάλλει ώστε οι απλοί άνθρωποι να μεταβάλλονται σε ανθρώπινα κτήνη, μιας και όπως είδαμε, η ανθρώπινη σχιζοφρένεια χωρίζει μέσα μας το Κακό από το Καλό μόνο με μια λεπτή κλωστή. Πράγματι όπως έχει αποδειχθεί, είναι εκπληκτικό το πόσο γρήγορα ο άνθρωπος μεταβάλλεται σε κτήνος εάν αλλάξουν οι συνθήκες μέσα στις οποίες ζει.

Είναι επομένως ανώφελο και αντιρεαλιστικό να μιλάμε για διεθνή Ειρήνη και ίσα δικαιώματα μεταξύ των λαών, όταν υπάρχουν Έθνη που εξακολουθούν να παράγουν μαζικά μέσα καταστροφής.

Το γεγονός αυτό σε σχέση με τον πραγματικό χαρακτήρα του ανθρώπου και το κύριο χαρακτηριστικό του, δηλαδή τον γενετικό χαρακτήρα της σχιζοφρένειας που τον ξεχωρίζει από όλα τα υπόλοιπα ζώα της γης, συντείνει ώστε μέσα στο εσωτερικό των χωρών που διαθέτουν πολεμική υπεροχή να καλλιεργούνται συστηματικά τα ένστικτα της υπεροχής και της αλαζονείας, που γρήγορα μπορούν να εξελιχθούν σε ομαδική δίψα για βία και για αίμα.
Κι αυτός ο κίνδυνος σήμερα όπως και χτες προέρχεται αποκλειστικά από τις θεωρούμενες πολιτισμένες χώρες με επί κεφαλής την μοναδική υπερδύναμη που δίνει και το παράδειγμα.
Τελειώνοντας θα ήθελα να πω ότι θεωρώ ότι έχει προ πολλού αλλάξει το νόημα του Πολιτισμού. Ειδικά μετά τους Ναζί και τους αμέτρητους πολέμους που ακολούθησαν πάντοτε από τους λεγόμενους «πολιτισμένους» εναντίον των «υπανάπτυκτων», των φτωχών και των «απολίτιστων», είναι φανερό πια ότι ο αληθινός ανθρώπινος πολιτισμός θα πρέπει να προσμετράται μόνο με τα μέτρα της Ειρήνης, της Ανοχής και της Αλληλεγγύης μέσα σε κάθε κοινωνία και σε κάθε λαό. Εκεί που μπορεί να ανθίσει η ευγένεια, η καλωσύνη και κυρίως η αγάπη ανάμεσα στους ανθρώπους.

Ξέρω ότι αναφέρομαι πια σε μια Ουτοπία από την οποία συνεχώς απομακρυνόμαστε. Αντιθέτως βλέπω τις δυνάμεις του Κακού, που για μένα ανήκουν στο αντίθετο στρατόπεδο από κείνους που μνημονεύει ο κύριος Μπους, δηλαδή στο δικό του και των συμμάχων του, καθώς θα διψούν όλο και για μεγαλύτερες καταστροφές, όλο και για περισσότερο πόνο και αίμα, θα οδηγηθούν μια μέρα αναπόφευκτα στη χρήση της απόλυτης καταστροφής και του απόλυτου πόνου που είναι η Ατομική Βόμβα.

Αυτό είναι κάτι που κατά την γνώμη μου αποζητεί ο Ανθρωπος - Κτήνος που έχουμε μέσα μας, μιας και δεν υπάρχει ανώτατη ηδονή για το Κακό από την αυτοκαταστροφή του.
Ήδη από τον λεγόμενο «Δυτικό πολιτισμό» έχει ξεκινήσει και γιγαντώνεται καθημερινά ένα αληθινό τσουνάμι υποκουλτούρας που αποκτηνώνει μεθοδικά τον άνθρωπο.
Εάν δεν καταφέρετε να χτυπήσετε το Κακό στην ρίζα του, εάν δεν μεταβάλετε τις βιομηχανίες Πολέμου σε βιομηχανίες Ειρήνης, εάν δεν καταργηθούν όλοι οι επιθετικοί στρατοί, τότε η υπόθεση για την άλλη πλευρά του ανθρώπου, την ανθρώπινη, την πραγματικά πολιτισμένη, αυτή που διψά για Αγάπη και για Ειρήνη, είναι για πάντα χαμένη.

Σήμερα οι λέξεις «Ελευθερία», «Δημοκρατία», «Ανθρώπινα Δικαιώματα», «Αλληλεγγύη» έχουν προ πολλού χάσει τη σημασία τους. Σήμερα η συνύπαρξη των Λαών-προβάτων με τα Κράτη-θηρία κάτω από την ίδια στέγη όπως είναι ο ΟΗΕ έχει καταντήσει τραγική φάρσα για τους αδύνατους της γης. Μπροστά σ' αυτό το αδιέξοδο βλέπω μόνο δυο λύσεις: Είτε να πάμε στο βάθος της αιτίας του Κακού και να το χτυπήσουμε με τη θέληση και τη συνεργασία των δυνατών είτε οι αδύνατοι να ψάξουν να βρουν άλλους τρόπους άμυνας στηριζόμενοι αποκλειστικά στις δικές τους δυνάμεις και βασικά στα εκατοντάδες εκατομμύρια των αδυνάτων και μελλοντικών θυμάτων, που όμως συντονισμένα έχουν κάποιες πιθανότητες να αντισταθούν νικηφόρα.

Η συνύπαρξη αυτών των δύο αντίθετων κόσμων είμαι βέβαιος ότι μας οδηγεί με μαθηματική ακρίβεια προς το Χάος με τον θρίαμβο του Απάνθρωπου πάνω στον Ανθρωπο.
Αυτή δυστυχώς είναι η πεποίθησή μου.
Σας ευχαριστώ.
01/07/2006

Η διαμόρφωση του πρώιμου χριστιανισμού

ΚΑΤΑ ΤΟΝ ΔΕΥΤΕΡΟΝ ΑΙΩΝΑ
Ο πρώιμος Χριστιανισμός γεννήθηκε στα Ιεροσόλυμα μετά την σταύρωση του Ιησού του Ναζωραίου, από μιαν ομάδα μαθητών, τους Αποστόλους (1). Η συνάθροιση (=εκκλησία) των πρώτων πιστών πίστευε ότι ο Ιησούς ήταν ο αναμενόμενος Χριστός (=Μεσσίας) που σταυρώθηκε για να σώσει τους ανθρώπους, αναστήθηκε από τον τάφο του και πως σύντομα, επί των ημερών τους(2), θα επανεμφανιζόταν και θα τους οδηγούσε μαζί του στη βασιλεία του Θεού. Μολονότι οι αντιλήψεις τους αυτές αποτελούσαν για τους Ιουδαίους σκάνδαλο(3), εκείνοι δεν θεωρούσαν ότι ήταν αποστάτες του Ιουδαϊσμού αλλά ότι αντιθέτως εκπροσωπούσαν την αυθεντικότερη μορφή του το δε κήρυγμα του Ιησού συμπλήρωνε και συνέχιζε τη διδασκαλία του Νόμου.
Το παράδοξο είναι ότι, ενώ ο Ιησούς ο Ναζωραίος απέφευγε χαρακτηριστικά όχι μόνο να κηρύττει αλλά και να μπαίνει μέσα σε πόλεις (εκτός από τα Ιεροσόλυμα), οι πρώτες εκκλησίες των πιστών του κατά τον 1ον αιώνα συγκροτήθηκαν αποκλειστικά σε πόλεις: στα Ιεροσόλυμα, τη Σαμάρεια, την Ιόππη και ορισμένες άλλες πόλεις της Παλαιστίνης, στη Δαμασκό και την Αντιόχεια της Συρίας, στη Ρώμη και μετά τα ταξίδια του Παύλου, σε πολλές πόλεις της Ασίας(4), στους Φιλίππους, τη Θεσσαλονίκη και τη Βέρροια της Μακεδονίας και στην Κόρινθο της Αχαϊας.
Η διάδοση της νέας πίστης έξω από την Παλαιστίνη αποτέλεσε αποφασιστικό βήμα για την διαφοροποίηση της από τον Ιουδαϊσμό. Οι νέες εκκλησίες συγκροτήθηκαν εν μέρει από εξελληνισμένους Ιουδαίους, εν μέρει από Εθνικούς "σεβόμενους", δηλαδή προσήλυτους ή επηρεαζόμενους από τον Ιουδαϊσμό και εν μέρει από ακραιφνείς Εθνικούς και η αναλογία των τελευταίων αυτών συνεχώς μεγάλωνε.
Μετά τον ιουδαϊκό πόλεμο και την καταστροφή των Ιεροσολύμων και του Ναού, η ακτινοβολία των παλαιστινιακών εκκλησιών περιορίστηκε δραματικά(5) και το προβάδισμα πέρασε στις εκτός της Παλαιστίνης εκκλησίες, κυρίως της Αντιόχειας, της Ρώμης και της Εφέσου, που ήταν αποκλειστικά ελληνόφωνες και στις οποίες πλειοψηφούσαν οι εξ Εθνικών προερχόμενοι οπαδοί του Ιησού, που ονομάζονται πλέον Χριστιανοί. Μετά τον ιουδαϊκό πόλεμο επίσης, εμφανίζονται στην παλαιστινιακή ύπαιθρο αραμαιόφωνες αδελφότητες Ναζωραίων, κατά κανόνα φτωχών, που γιαυτόν ακριβώς τον λόγο ονομάστηκαν εβιωναίοι(6). Με τους εβιωναίους ο Χριστιανισμός επανέρχεται στην ύπαιθρο, αλλά το φαινόμενο είναι πρόσκαιρο και αποτελεί εξαίρεση του κανόνα, που θέλει τον Χριστιανισμό, ως το τέλος του 4ου αιώνα τουλάχιστον, "θρησκεία των πόλεων".
Στο τέλος του 1ου αιώνα ο πρώιμος Χριστιανισμός εξακολουθούσε να είναι ακόμη αδιαμόρφωτος. Συνυπήρχαν σ΄αυτόν αφ΄ενός μεν η ιουδαϊκή εσχατολογία, η προσδοκία του Κριτή και Λυτρωτή Χριστού, που θα ερχόταν από τους ουρανούς σε Δευτέρα Παρουσία, η οποία θα συνοδευόταν με ανάσταση νεκρών και τελική κρίση, αφ΄ετέρου δε η ελληνιστική πνευματολογία και έκσταση, η αντίληψη του Ιησού Χριστού όχι ως Μεσσία αλλά ως μυστηριακής θεότητας, ως πάσχοντος θεού, ο οποίος με το θάνατο και την ανάστασή του λύτρωσε τους ανθρώπους. Ακόμη στον αδιαμόρφωτο πρώιμο Χριστιανισμό συναντούμε και γνωστικές ιδέες, όπως η εκ του Θεού εκπορευομένη Σοφία, ο ρόλος του Σατανά ως θεού του κόσμου τούτου(7) και η φθορά και ματαιότητα της Δημιουργίας(8).
Η σημασία του 2ου αιώνα έγκειται ακριβώς στο γεγονός ότι κατά τη διάρκειά του η νέα πίστη συστηματοποιήθηκε, αποχωρίστηκε οριστικά και τελεσίδικα από τον Ιουδαϊσμό, απέκτησε οργανωτική δομή και ιερατείο, καθώς και ιερά κείμενα γενικής, κατά το πλείστον, αποδοχής. Ταυτόχρονα οι διαφορετικές απόψεις, που εκφράζονταν μέσα στους κόλπους των εκκλησιών, και οι οποίες κατά τον 1ον αιώνα αποτελούσαν σύνηθες φαινόμενο, από τα μέσα του 2ου αιώνα περίπου παύουν να γίνονται ανεκτές και στιγματίζονται ως αιρετικές.
Όσον αφορά τα ιερά κείμενα της νέας πίστης, οι ερευνητές συμφωνούν ότι στις εκκλησίες του 1ου αιώνα, τα μόνα βιβλία που εθεωρούντο ιερά ήταν οι Γραφές, δηλαδή τα βιβλία που σήμερα αποτελούν την Παλαιά Διαθήκη. Υπήρχαν βεβαίως οι συλλογές των Λογίων του Ιησού, κυκλοφορούσαν Επιστολές του Παύλου καθώς και κάποιες Αποκαλύψεις. Από τα βιβλία αυτά μαθαίνουμε για το τι συνέβη μετά τη σταύρωση του Ιησού και τι περίπου εκείνος δίδαξε. Για τα όσα όμως συνέβησαν στους οπαδούς της καινούργιας πίστης μετά το θάνατο του Αποστόλου των Εθνών καθώς και για την ιδεολογία των πρώτων εκκλησιών τους, οι πληροφορίες που έχουμε από πηγές της εποχής εκείνης είναι ελάχιστες.
Μεταξύ των κειμένων που πρέπει να έχουν γραφεί πριν από την καταστροφή των Ιεροσολύμων, (πρώτη ομάδα των αποδιδομένων στον Παύλο Επιστολών, ενδεχομένως η αρχική μορφή της Αποκάλυψης του Ιωάννη, συλλογές με τα Λόγια του Ιησού κ. ά.) και εκείνων που πρέπει να γράφηκαν μετά την καταστολή της επανάστασης του Μπαρ Κοχεβά, (ο Διάλογος και οι Απολογίες του Ιουστίνου, η οριστική μορφή των Ευαγγελίων και των Πράξεων, οι υπόλοιπες Επιστολές που αποδίδονται στον Παύλο, ο Ποιμένας του Ερμά, οι Πράξεις του Πέτρου και του Παύλου κ. ά.) μεσολαβεί ουσιαστικά φιλολογικό κενό, που εν μέρει μόνο καλύπτουν η τελική μορφή της Αποκάλυψης του Ιωάννη, οι Επιστολές του Κλήμεντα Ρώμης, η Διδαχή των Δώδεκα Αποστόλων, η λεγόμενη Επιστολή του Βαρνάβα, οι Επιστολές του Ιγνατίου Αντιοχείας και η Επιστολή του Πολυκάρπου Σμύρνης προς Φιλιππησίους.
Στην πραγματικότητα δεν ξέρουμε ούτε κατά προσέγγιση τι ακριβώς συνέβη στις εκκλησίες των Χριστιανών κατά το μεγαλύτερο μέρος του 2ου αιώνα(9), κατά το οποίο ήταν σα να βρίσκονταν μέσα σε ένα τούνελ(10) και μόνο από τη μελέτη και τη σύγκριση των κειμένων που προαναφέρω μπορούμε να εικάσουμε ορισμένα πράγματα σχετικώς με την κατάσταση των εκκλησιών κατά την εποχή εκείνη.
Είναι πάντως προφανές ότι τα μεγαλύτερα προβλήματα που αντιμετώπιζαν οι εκκλησίες κατά το πρώτο ήμισυ του 2ου αιώνα δεν τα προκαλούσαν εξωτερικές πιέσεις (κρατικές διώξεις ή εχθρότητα των Εθνικών) αλλά εσωτερικές διαμάχες και αντιπαραθέσεις, οι κυριότερες από τις οποίες αφορούσαν: α) τη σχέση Χριστιανισμού - Ιουδαϊσμού, β) την αντιμετώπιση των Γνωστικών και γ) την αντιπαράθεση των λεγόμενων προφητών προς το διαμορφούμενο χριστιανικό ιερατείο.
Αναφορικά με το πρώτο πρόβλημα, των σχέσεων του Χριστιανισμού με τον Ιουδαϊσμό, αυτό είχε ήδη τεθεί από τον 1ο αιώνα, κυρίως από τον Παύλο. Οι ιουδαϊζοντες Χριστιανοί πίστευαν ότι αντιπροσώπευαν την καθαρότερη μορφή του Ιουδαϊσμού και ότι η διδασκαλία του Ιησού αποτελούσε συνέχεια και συμπλήρωση του Νόμου. Αντίθετα ο Παύλος και όσοι ακολούθησαν τις απόψεις του ήθελαν να απομακρυνθούν από τις ιουδαϊκές αντιλήψεις και αναπόφευκτα ήρθαν σε αντιπαράθεση με την εκκλησία των Ιεροσολύμων, όπου κυριαρχούσε το ιουδαϊζον πνεύμα. Ο Σίμων - Πέτρος ή Κηφάς, παλιός μαθητής του Ιωάννη του Βαπτιστή και εν συνεχεία του Ιησού, ήταν ο ηγέτης της ιουδαϊζουσας τάσης και μολονότι ήταν άνθρωπος σχετικά διαλλακτικός και πράος, θεωρούσε τον Παύλο ως τον υπ΄αριθμό ένα εχθρό της αληθινής θρησκείας(11), έπαψε όμως να υπάρχει ή τουλάχιστον να δρα στα Ιεροσόλυμα και την Αντιόχεια από πολύ νωρίς(12). Ο Ιάκωβος ο λεγόμενος Μικρός ή Αδελφόθεος, που τον διαδέχθηκε, άνθρωπος εμπαθής και αδιάλλακτος, που υπέβλεπε ήδη τον Πέτρο, ήρθε σε ανοιχτή σύγκρουση με τον Παύλο(13).
Τα κείμενα των αρχών του 2ου αιώνα αντικατοπτρίζουν τις αντιπαραθέσεις αυτές. Η Αποκάλυψη του Ιωάννη είναι σαφώς εχθρική προς τα παύλεια κηρύγματα ενώ οι επιστολές του Ιγνατίου έχουν γραφεί "υπό την σκιά του Παύλου"(14) και απηχούν τις απόψεις του, όπως και η λεγόμενη Επιστολή του Βαρνάβα(15) και η Επιστολή του Πολυκάρπου Σμύρνης προς Φιλιππησίους. Εξ άλλου η Α΄προς Κορινθίους Επιστολή του Κλήμη Ρώμης και η Διδαχή των Αποστόλων, προσπαθούν να συμβιβάσουν κατά κάποιον τρόπο τις δύο τάσεις και ενδεχομένως να αντιπροσώπευουν κάποια τρίτη ελληνιστική τάση μεταξύ των πρώτων πιστών, παράλληλη με τους ιουδαϊζοντες και τους οπαδούς του Παύλου(16).
Το δεύτερο κατά σειρά σπουδαιότητας πρόβλημα ήταν η αντιμετώπιση των απόψεων των Γνωστικών. Οι Γνωστικοί προϋπήρξαν του Χριστιανισμού και ο πρώτος Γνωστικός με τον όποίον ήρθαν σε επαφή και εν συνεχεία σε αντιπαράθεση οι Απόστολοι ήταν ο Σίμων, ο λεγόμενος Μάγος, στη Σαμάρεια, ο οποίος για μικρό διάστημα είχε γίνει μέλος της εκεί εκκλησίας(17). Μαθητής του ήταν ο Μένανδρος. Στις αρχές του 2ου αιώνα στην Αντιόχεια προπαγάνδιζαν τις απόψεις των Γνωστικών ο Σατουρνίλος, μαθητής του Μενάνδρου και κυρίως ο Βασιλείδης, ο οποίος αργότερα εγκαταστάθηκε στην Αίγυπτο, όπου έγραψε 24 βιβλία σχολιάζοντας τα πρώτα χριστιανικά κείμενα. Από τα βιβλία των Γνωστικών ελάχιστα έφτασαν ως εμάς. Μερικά από αυτά βρέθηκαν το 1945 στο Ναγκ Χαμμάντι (το αρχαίο Χηνοβόσκιο) της Αιγύπτου. Τα σπουδαιότερα γνωστικά κείμενα είναι η Πίστις Σοφία, τα Ευαγγέλια του Φιλίππου, των Αιγυπτίων και του Θωμά, το Απόκρυφο Ευαγγέλιο του Ιωάννη και άλλα, τα οποία μπορεί να θεωρηθούν περισσότερο γνωστικά παρά χριστιανικά κείμενα, γνωστικές όμως αντιλήψεις έχουν παρεισφρύσει και στο κατά Ιωάννην Ευαγγέλιο καθώς και στην προς Κολοσσαείς Επιστολή του Παύλου.
Οι Γνωστικοί θέλοντας να εξηγήσουν την αντίφαση που απασχολούσε (και απασχολεί) κάθε θρησκευόμενο άνθρωπο, πώς είναι δηλαδή δυνατόν ο πανάγαθος Θεός να ανέχεται να βασανίζονται τα πλάσματά του από το Κακό, κατέληξαν να πιστέψουν ότι πως υπάρχουν δύο θεοί: ο κακός θεός-δημιουργός, που έπλασε αυτόν τον κόσμο, τον κόσμο της ύλης και του σκότους και ο οποίος είναι υπεύθυνος για όλα τα κακά και τις δυστυχίες που δυναστεύουν τους ανθρώπους και ο υπέρτερος αγαθός θεός του φωτός, ο οποίος όμως είναι άγνωστος και απρόσιτος στους ανθρώπους, στους οποίους γίνεται γνωστός με τη βοήθεια απεσταλμένων του.
Εξ αιτίας της διδασκαλίας του Βασιλείδη, του Βαλεντίνου και του Καρποκράτη οι πρώτοι Χριστιανοί της Αιγύπτου ήταν επηρεασμένοι βαθειά από τον γνωστικισμό, σχεδόν ως το τέλος του 2ου αιώνα. Αλλά και στη Ρώμη η επίδραση του Γνωστικισμού στους πρώτους Χριστιανούς ήταν μεγάλη. Μετά τον Βαλεντίνο στη Ρώμη κήρυξε και μια μαθήτρια του Καρποκράτη, η Μαρκελλίνα και κατόπιν έφτασε εκεί ο Μαρκίων, πλούσιος χριστιανός και μάλιστα παιδί πρεσβυτέρου, ο οποίος όμως εκδιώχθηκε από την Εκκλησία του Πόντου γιατί παραβίασε τις εντολές της. Πήγε στη Ρώμη, όπου αφ’ ενός μεν προσπάθησε να συγκεντρώσει τα πρώτα χριστιανικά κείμενα σε μία κοινώς αποδεκτή συλλογή, δημιουργώντας τον πρώτο γνωστό Κανόνα, αφ’ ετέρου δε επεδίωξε να συγκεράσει τις γνωστικές με τις χριστιανικές αντιλήψεις. Ο Μαρκίων, όπως και οι λοιποί Γνωστικοί, απέρριπταν ολόκληρον τον Ιουδαϊσμό και τις Γραφές (Παλ. Διαθήκη) και απέκρουαν την αγαπητική σχέση του Θεού με τον κόσμο και την ιστορία(18).
Οι ηγέτες των χριστιανικών εκκλησιών κατάλαβαν από την αρχή ότι οι γνωστικές αντιλήψεις αντιπροσώπευαν για τη νέα πίστη μέγιστο κίνδυνο και ότι η απόρριψη του Ιουδαϊσμού και της Παλαιάς Διαθήκης θα στερούσε το Χριστιανισμό από το πιο στέρεο θεμέλιό του, ανοίγοντας το δρόμο στην ερμηνεία του όχι με βάση τις ιουδαϊκές απόψεις, τις οποίες δέχονταν ο Ιησούς και οι Απόστολοι, αλλά με υπόβαθρο τις ελληνιστικές παραδόσεις(19). Γιαυτόν ακριβώς το λόγο όλα τα χριστιανικά κείμενα των αρχών του 2ου αιώνα είναι απεριφράστως εχθρικά προς τους Γνωστικούς(20), ο δε Πολύκαρπος Σμύρνης σε μεγάλη ηλικία ταξίδεψε ως τη Ρώμη για να αντικρούσει τις απόψεις του Μαρκίωνα.
Το τρίτο πρόβλημα, η αντιπαράθεση προφητών και ιερατείου, δημιουργήθηκε από την προϊούσα χαλάρωση της αυστηρότητας των ηθών, η οποία χαρακτήριζε τη ζωή των πρώτων πιστών. Οι Απόστολοι και οι οπαδοί τους, που συγκρότησαν την πρώτη εκκλησία στα Ιεροσόλυμα, ήταν βέβαιοι πως η Δευτέρα Παρουσία του Κυρίου θα γινόταν επί των ημερών τους και θα τον υποδέχονταν οι ίδιοι(21). Το ενδεχόμενο αυτό γέμιζε τις ψυχές τους με κατάνυξη, προσδοκία αλλά και τρόμο και σε σημαντικό βαθμό συντελούσε στην διατήρηση των αυστηρών ηθών τους. Πολλές φορές οδηγούσε στην αφιέρωση των περιουσιών τους στην εκκλησία.
Καθώς οι δεκαετίες περνούσαν και η προοπτική της Δευτέρας Παρουσίας έδειχνε πως απομακρυνόταν διαρκώς προς το μέλλον, κάποιοι άρχισαν να αμφιβάλουν για την αξιοπιστία της υπόσχεσης αυτής, υπόσχεσης που την απέδιδαν στον ίδιο τον Ναζωραίο(22). Η αμφιβολία αυτή είχε πρωτοεκδηλωθεί στα μέσα του 1ου αιώνα, ενώ ζούσε ακόμα ο Παύλος, στη Θεσσαλονίκη, όταν άρχισαν να πεθαίνουν κάποια μέλη της εκκλησίας που είχε ιδρύσει εκεί, χωρίς φυσικά να δούνε τη Δευτέρα Παρουσία. Τότε οι πιστοί έγραψαν στον Παύλο ρωτώντας τον αν και οι αποθανόντες θα συμπεριληφθούν στους σωσμένους. Εκείνος θεώρησε το θέμα πολύ σοβαρό και του αφιέρωσε μεγάλο μέρος μιας επιστολής του(23). Κατά τα επόμενα πενήντα χρόνια άρχισε βαθμιαία να διαμορφώνεται η πεποίθηση ότι ο Χριστός δε θα επανεμφανιζόταν επί των ημερών τους αλλά όταν θα συμπληρωνόταν χιλιετία, ή όταν θα γίνονταν όλοι οι κάτοικοι του πλανήτη Χριστιανοί ή όταν θα έπαυαν να υπάρχουν Εβραίοι(24).
Η οριστική μετάθεση της Δευτέρας Παρουσίας του Χριστού στο απώτατο μέλλον, είχε σαν επακόλουθο τη χαλάρωση των ηθών των Χριστιανών και την επανεμφάνιση και σ΄αυτούς των αδυναμιών και των ελαττωμάτων των κοινών ανθρώπων(25). Πολλοί πρεσβύτεροι κατηγορούσαν τους πιστούς της εκκλησίας τους για φιλαργυρία, κακοπιστία, μέθη, μοιχεία και τις γυναίκες για φιλαρέσκεια και ελαφρότητα(26). Οι πλούσιοι Χριστιανοί πολύ συχνά δάνειζαν με τόκο και όλοι τους είχαν δούλους, τους οποίους ουδέποτε σκέφτηκαν να απελευθερώσουν, ακόμα και στις περιπτώσεις που οι δούλοι τους είχαν γίνει Χριστιανοί(27). Βέβαια παρόμοιες περιπτώσεις (να υπάρχουν χριστιανοί δούλοι) ήταν ελάχιστες εκείνη την εποχή(28). Σχεδόν δεν αναφέρονται προσηλυτισμοί δούλων εργαζομένων στα αγροκτήματα και στα ορυχεία, ενώ οικιακοί ή αστικοί δούλοι σε πολύ μικρό ποσοστό προσχώρησαν στη νέα πίστη. Γενικά οι δούλοι, όπως και τα κατώτερα στρώματα του αστικού πληθυσμού, ο όχλος που ζούσε με άρτον και θεάματα, καθώς και το σύνολο σχεδόν των αγροτών ήταν από την αρχή εχθρικοί απέναντι στους Χριστιανούς(29). Το φαινόμενο Χριστιανών δουλοκτητών που ζούσαν ανάμεσα σε πλήθος δούλων, Εθνικών και εχθρικά διατεθειμένων, οι οποίοι σε περιπτώσεις τοπικών διώξεων τους καταγγέλαν στις αρχές, δεν ήταν καθόλου σπάνιο(30).
Όπως ήταν επόμενο σε πολλές εκκλησίες εμφανίστηκαν εκείνοι που αντιδρούσαν σ’ αυτόν το συμβιβασμό των Χριστιανών με τον τρόπο ζωής των Εθνικών. Πολλοί από τους ηγέτες των πρώιμων εκκλησιών, που είχαν τον τίτλο του προφήτη, αντέδρασαν στην προσαρμογή του τρόπου ζωής των πιστών σε όλο και πιο κοσμικά πλαίσια και είτε αυτονομήθηκαν είτε εκδιώχθηκαν από τις εκκλησίες(31). Κάποιοι συγκρότησαν δικές τους ανεξάρτητες κοινότητες και άλλοι συνέχισαν να δρουν μεμονωμένα. Κοινό γνώρισμα όλων αυτών των προφητών ήταν η οργή τους κατά των πιστών που ήθελαν να απολαύσουν τις ανέσεις και την ευμάρεια του κόσμου τούτου και αδιαφορούσαν για την προετοιμασία της μέλλουσας ζωής(32). Στρέφονταν βέβαια κατά των Εθνικών και των Ιουδαίων, αλλά περισσότερο κατηγορούσαν όσους πιστούς ζούσαν βουτηγμένοι στην αμαρτία ή έστω συμβιβασμένοι με τα θέλγητρα και της ανέσεις της ζωής, δεν ήταν δηλαδή ούτε θερμοί ούτε ψυχροί αλλά χλιαροί, και τους απειλούσαν με φοβερές τιμωρίες κατά την ώρα της Κρίσης(33). Πολλοί από τους προφήτες αυτούς, όταν ήταν νέοι, είχαν βιώσει προσωπικά τα δεινά της πολιορκίας των Ιεροσολύμων, ενώ άλλοι είχαν πληροφορηθεί από αυτόπτες μάρτυρες τις συμφορές του ιουδαϊκού πολέμου. Έτσι στα κηρύγματα και στα γραφτά τους, μεταπλάθοντας τον τρόμο μιας τόσο τραυματικής εμπειρίας σε προσδοκία του μέλλοντος, "προφήτευαν" δεινά και τιμωρίες, που στην πραγματικότητα είχαν συμβεί μερικές δεκαετίες παλαιότερα(34).
Η διδασκαλία των προφητών δε διέφερε μόνο από τα επίσημα κηρύγματα των εκκλησιών, τα οποία σε μεγάλο βαθμό απηχούσαν πλέον τις ιδέες που περιείχαν οι Επιστολές του Παύλου, αλλά ήταν ανομοιογενής και ασυστηματοποίητη. Μεταξύ των προφητών υπήρχαν αντιζηλίες και καθένας χαρακτήριζε τους άλλους ψευδοπροφήτες(35). Εκτός από την Αποκάλυψη του Ιησού Χριστού, που έγραψε ο Ιωάννης, κυκλοφορούσαν και πολλές άλλες, ψευδεπίγραφες, όπως η Αποκάλυψη του Ιακώβου, η Αποκάλυψη του Πέτρου, η Αποκάλυψη του Θωμά, ακόμα και άλλη παλαιότερη του Ιωάννη, ίσως το αρχικό της κείμενο πριν την ξαναγράψει στην Πάτμο. Όλα αυτά τα κείμενα ήταν γραμμένα αλληγορικά, γεμάτα περικοπές από τις Γραφές και άλλα παλαιότερα θρησκευτικά κείμενα, προφητείες και παρόμοια. Αποτέλεσμα όλης αυτής της σύγχισης ήταν να εμφανιστούν πολύ σύντομα απόψεις και κηρύγματα τελείως διαφορετικά μεταξύ τους.
Συμπερασματικά κατά το μεγαλύτερο μέρος του 2ου αιώνα ουσιαστικά δεν υπήρχε ενιαία και καθολική ορθοδοξία μεταξύ των πρώτων Χριστιανών.


----------------------------------------------
1 R. Bultman Ύπαρξη και Πίστη σ.48
2 Πραξ. α΄5-6, Α΄επιστ. Πετρου δ΄7 και Α΄επιστ. Ιωαν. β΄18
3 Α΄Κορ. α΄18-24
4 Εννοείται της επαρχίας της Ασίας, δηλαδή της Δυτ. Μικρασίας
5 Δ. Κυρτάτας Η Αποκάλυψη του Ιωάννη και οι 7 εκκλησίες της Ασίας σ. 131
6 Από το εβραϊκό ebion = φτωχός
7 Ιωαν. ιβ΄31 και Β΄Κορ. δ΄4
8 Ρωμ. η΄19-20
9 Σ. Αγουρίδης Ο Χριστιανισμός μεταξύ Ιουδαϊσμού και Ελληνισμού o.13
10 C.H. Dodd, στο ίδιο
11 στο ίδιο
12 Μετά την τελευταία μνεία στις Πράξεις (ιε΄7-15) δεν αναφέρεται σε κανένα κείμενο της Καινής Διαθήκης
13 Γαλ. Β΄6 και γ΄1-5
14 Σ. Αγουρίδης Ο Χριστιανισμός μεταξύ Ιουδαϊσμού και Ελληνισμού σ. 22
15 Προφανώς το κείμενο αυτό (που χρονολογείται από τα μέσα του 2ου αιώνα) είναι ψευδεπίγραφο.
16 Σ. Αγουρίδης Ο Χριστιανισμός μεταξύ Ιουδαϊσμού και Ελληνισμού σ. 25. 26, 32
17 Ματθ. ις΄27 κ.ε. Πραξεις η΄5
18 Σ. Αγουρίδης Ο Χριστιανισμός μεταξύ Ιουδαϊσμού και Ελληνισμού σ.35
19 Παρεμπιπτόντως σημειώνω ότι παραπλήσιες απόψεις υποστηρίζουν και σήμερα πολλοί αρθρογράφοι του περιοδικού “Δαυλός”
20 Σ. Αγουρίδης Ο Χριστιανισμός μεταξύ Ιουδαϊσμού και Ελληνισμού σ.23
21 Πραξ. α΄5
22 Ε.Ρ. Sanders Το ιστορικό πρόσωπο του Ιησού σ.292 και σ. 300
23 Α’ Θεσ. Κεφάλαια δ’ και ε’
24 Β΄επιστ. Πετρ. γ΄3-8 και Ε.Ρ. Sanders Το ιστορικό πρόσωπο του Ιησού σ. 310-312
25 Δ. Κυρτάτας Επίκρισις σ. 208
26 Δ. Κυρτάτας Επίκρισις σ.207
27 Δ. Κυρτάτας Επίκρισις σ. 121-123
28 Δ. Κυρτάτας Επίκρισις σ. 97
29 Δ. Κυρτάτας Επίκρισις σ. 98 και Εμμ. Ροϊδη οι Ρωμαίοι δούλοι και ο Χριστιανισμός
30 Δ. Κυρτάτας Επίκρισις σ. 104
31 Δ. Κυρτάτας Η Αποκάλυψη του Ιωάννη και οι 7 εκκλησίες της Ασίας . σ.126-127 και 135-136
32 Δ. Κυρτάτας Η Αποκάλυψη του Ιωάννη και οι 7 εκκλησίες της Ασίας σ.23, 56, 103, 106
33 Αποκ. γ’16
34 Δ. Κυρτάτας Η Αποκάλυψη του Ιωάννη και οι 7 εκκλησίες της Ασίας σ.99, 103
35 Αποκ. ις’ 13, ιθ’ 20, κ’ 10

ΦΙΝΤΥΣ

ΚΟΡΗ ΤΟΥ ΚΑΛΛΙΚΡΑΤΟΥΣ
6ος αιώνας Π.Χ.
Μαθήτρια του Πυθαγόρα. Γεννήθηκε στον Κρότωνα όπου δίδαξε αργότερα στην εκεί Πυθαγόρεια Σχολή.

ΠΕΡΙ ΓΥΝΑΙΚΟΣ ΣΩΦΡΟΣΥΝΗΣ
Η γυναίκα πρέπει να είναι γενικά αγαθή και κόσμια. Και ποτέ δεν θα είναι τέτοια δίχως αρετή. Γιατί κάθε αρετή που αναφέρεται σε ένα πράγμα, έχει σπουδαιότητα μόνο σχετικά μ' αυτό. Η αρετή της όρασης είναι σπουδαία για τα μάτια, της ακοής για τα αυτιά, του αλόγου για τα άλογα και του ανδρός για τους άνδρες. Έτσι και η αρετή της γυναίκας, για τις γυναίκες. Και σπουδαιότερη αρετή της γυναίκας είναι η σωφροσύνη. Επειδή με αυτή την αρετή θα μπορεί να τιμά και να αγαπά τον άνδρα της.
Πολλοί ίσως νομίζουν ότι δεν αρμόζει στη γυναίκα να φιλοσοφεί, ούτε να ιππεύει, ούτε να βγάζει λόγους. Εγώ όμως νομίζω ότι ορισμένα έργα είναι αποκλειστικά του άνδρα, άλλα της γυναίκας και άλλα ότι είναι κοινά και στους δυο• επίσης μερικά ταιριάζουν περισσότερο στον άνδρα παρά στη γυναίκα, ενώ άλλα περισσότερο στη γυναίκα παρά στον άνδρα. Τα ειδικά καθήκοντα του άνδρα είναι η άσκηση της στρατηγίας, της πολιτικής και οι δημόσιες ομιλίες. Αποκλειστικά έργα της γυναίκας είναι το νοικοκυριό, η διαμονή στο σπίτι και το καλωσόρισμα και η φροντίδα του άνδρα. Κοινές ιδιότητες που πρέπει να έχουν ο άνδρας και η γυναίκα είναι η ανδρεία, η δικαιοσύνη και η φρόνηση. Και πράγματι, πρέπει και ο άνδρας και η γυναίκα να έχουν τις αρετές του σώματος, καθώς επίσης και τις αρετές της ψυχής. Και όπως είναι και στους δυο ωφέλιμη η υγεία στο σώμα, το ίδιο είναι ωφέλιμη η υγεία της ψυχής. Αρετές του σώματος είναι η υγεία, η ισχύς, η ευαισθησία και η ομορφιά. Από τις αρετές αυτές μερικές είναι πιο οικείο στον άνδρα να τις ασκεί και να τις έχει και άλλες περισσότερο στη γυναίκα. Η ανδροπρέπεια και η φρόνηση ταιριάζουν περισσότερο στον άνδρα και για την ευεξία του σώματος και για τη δύναμη της ψυχής, ενώ η σωφροσύνη στη γυναίκα.
Γι' αυτό πρέπει να εκπαιδεύεται στη σωφροσύνη και να γνωρίζει η γυναίκα από πόσα και ποια στοιχεία εξαρτάται αυτό το αγαθό. Λέω λοιπόν από πέντε: πρώτον, από την ευσέβεια και το σεβασμό της συζυγικής σχέσης. Δεύτερον, από το στολισμό του σώματος. Τρίτον, από τις εξόδους της γυναίκας από το σπίτι της. Τέταρτον, από την αποχή από οργιαστικές τελετές και «μητρωασμούς» (εορτές προς τιμήν της μητέρας των θεών Κυβέλης). Πέμπτον, από την ευλάβεια και μετριοπάθεια στις θυσίες που γίνονται προς τους θεούς. Απ' όλα αυτά το σπουδαιότερο αίτιο και συνεκτικό στοιχείο της σωφροσύνης είναι η αδιάφθορη συζυγική σχέση που δεν μολύνεται από σχέσεις με άλλους άνδρες.
Γιατί, παραβαίνοντας αυτό, αδικεί πρώτα τους γεννέθλιους θεούς και εισάγει στην οικογένεια και στο σόι όχι γνήσια αλλά νόθα τέκνα. Έπειτα, αδικεί τους θεούς της φύσης, που στο όνομα τους ορκίστηκε μαζί με τους γονείς και τους συγγενείς της να ενώσει τη ζωή της με τον άνδρα και να αποκτήσουν νόμιμα τέκνα. Έπειτα αδικεί και την πατρίδα, γιατί δεν μένει πιστή στα καθιερωμένα. Έπειτα, το να παραβαίνει αυτά, για τα οποία μέγιστη ποινή έχει οριστεί ο θάνατος, λόγω της σπουδαιότητας του αδικήματος, είναι αθέμιτο και ασυγχώρητο, να αμαρτάνει δηλαδή και να ατιμάζει για χάρη της ηδονής. Και η κατάληξη κάθε ατιμίας είναι η καταστροφή. Και πρέπει να σκέφτεται η γυναίκα ότι δεν θα μπορέσει να καθαρθεί από μια τέτοια αμαρτία, ώστε να μπορεί μετά να προσέρχεται στους ναούς των θεών και στους βωμούς αγνή και αγαπητή στους θεούς. Γιατί σε τέτοια αδικήματα και ο θεός είναι ανεξιλέωτος. Το καλύτερο κόσμημα της ελεύθερης γυναίκας είναι να κάνει ό,τι είναι σωστό και να επιβεβαιώνει με τα χαρακτηριστικά των παιδιών που φέρνει στον κόσμο την πίστη και την αφοσίωση στον άνδρα της, αν φέρουν τα σημάδια ομοιότητας με τον πατέρα που τα έσπειρε. Αυτά λοιπόν για τη συζυγική πίστη.
Τώρα για το στολισμό του σώματος πιστεύω τα εξής. Πρέπει
να είναι λευκοντυμένη, απλή και ανεπιτήδευτη. Και θα είναι έτσι αν δεν φοράει διαφανή και πολύχρωμα ούτε μεταξωτά φορέματα αλλά σεμνά και λευκού χρώματος. Έτσι θα αποφύγει τα υπερβολικά στολίδια, την πολυτέλεια και τον καλλωπισμό και δεν θα εμπνεύσει τη μοχθηρή ζήλεια στις άλλες. Χρυσαφικά και σμαράγδια να μη φοράει, γιατί φανερώνουν επίδειξη πλούτου και υπερηφάνεια απέναντι στις γυναίκες του λαού. Πρέπει και η πολιτεία, αν ευνομείται, να ορίζει αυτά για όλες τις γυναίκες, να βοηθάει με μια ενιαία νομοθεσία, έτσι ώστε να απομακρύνει από την πολιτεία τους τεχνίτες που κατασκευάζουν τέτοια κοσμήματα.
Και να μη στολίζει το πρόσωπο της με τεχνητά και ξένα χρώματα. Αλλά να αρκείται στο φυσικό χρώμα του σώματος, το οποίο να λούζει με σκέτο νερό και να φροντίζει να στολίζεται μάλλον με τη σεμνότητα. Έτσι θα τιμάει και τον άνδρα της και τον εαυτό της.
Και οι έξοδοι της γυναίκας από το σπίτι ας είναι για τις δημόσιες θυσίες προς τιμήν του πολιούχου θεού, ικετεύοντας τον να προστατεύει την ίδια, τον άνδρα της και όλη την οικογένεια. Έπειτα να μη σηκώνεται και βγαίνει ούτε τη βαθιά νύχτα, ούτε το δειλινό, αλλά την ημέρα που η αγορά είναι γεμάτη, για να είναι ολοφάνερη η έξοδος της, που πρέπει να γίνεται ή για κάποιο θέαμα ή για ψώνια δικά της, και τότε πάλι με μια ή το πολύ δυο υπηρέτριες που θα την συνοδεύουν με κοσμιότητα.
Να προσφέρει λιτές θυσίες στους θεούς και ανάλογα με τις δυνάμεις της και να αποφεύγει τις οργιαστικές τελετές και τους μητρωασμούς στα σπίτια. Γιατί οι κοινοί νόμοι της πολιτείας απαγορεύουν στις γυναίκες να τελούν τέτοια όργια και για άλλους λόγους, αλλά και γιατί αυτές οι θρησκευτικές τελετές συνοδεύονται με μεθύσια και εκστασιασμό της ψυχής. Ενώ η οικοδέσποινα και αυτή που έχει την πρωτοκαθεδρία στο σπίτι πρέπει να είναι πάντα σώφρων και άθικτη.

Απαράδεκτοι

Online Videos by Veoh.com

Ενός λεπτού σιγή

Εσείς που βρήκατε τον άνθρωπό σας
κι έχετε ένα χέρι να σας σφίγγει τρυφερά,
έναν ώμο ν᾿ ακουμπάτε την πίκρα σας,
ένα κορμί να υπερασπίζει την έξαψή σας,
κοκκινίσατε άραγε για την τόση ευτυχία σας,
έστω και μια φορά;
Είπατε να κρατήσετε ενὸς λεπτού σιγή
για τους απεγνωσμένους;

Ντίνος Χριστιανόπουλος
(απο τη Συλλογή: «Ανυπεράσπιστος Καημός»)

Πιστευω

Πιστεύω εις έναν φραπέ,
αφρώδη, παγοκράτορα,
ρουφηχτόν εκ καλάμου σπαστής,
εις στομάχους πάντων ερριμένον.

Και εις ένα αφρόγαλα, λευκόν, πηχτόν,
του καφέ συνοδό, και λιπογενές
το δια τον καφέ ποιηθέντα προ πάντων καπουτσίνο.
Milk εκ βοδώς,
αφρόν αληθινόν, εκ μιξερός ηλεκτρικού
χτυπηθέντα, ού γεννηθέντα,
ομοχρήσιμου του φραπέ
δι ου το μάτι ορθάνοιξε.

Τον δι' ημάς τους ανθρώπους
και δια την ημετέραν εργασίαν
φυτροθέντα εν καφεοδένδρων
και μαζευθέντα εξ άρρενος εργάτου
και αγοράσθη εξ εταιρείας
και εσυσκευάσθηκε.

Αγορασθέντα τε υπό ημών
εντός μικρής σακουλίτσας
ή κουτιού ή βαζακίου

Και ετοιμάσθη τας πρώτας ώρας
κατά τας πρωινάς.

Και εισέπεσε εντός ποτηριού
και ζαχαρώθηκε εκ κουταλιάς του γλυκού.

Και πάλιν άφρισε μετά δόξης
τσίτα κάνων κοιμητούς
ώστε χουζουρίου έλθη το τέλος.


Και εις το ρεύμα το πάγιον,
το χρήσιμον, το μιξεροκινόν,
το εκ της δεής επαραγόμενον
το συν ψυγείου και θηκών συνεργαζόμενο,
ωστε παρασκευαζόμενο,
παγακίων και υδάτων ψυχρών.

Εις μίαν, καφετερίαν, ομαδικήν και φιλικήν φραπεδοποσίαν.

Ομολογώ εν τσίμπημα εις μπισκότου εκ του μπολ.

Προσδοκώ τασάκι καθαρόν.

Και να είναι η ζάχαρη λιωμένη.

Αμήν.